مینا آتشی: دکتر محمدعلی احمدیان می‌گوید: بلوچ تعلق خاطر شدیدی به موسیقی دارد؛ با موسیقی متولد می‌شود و به هنگام مرگ نیز از آن جدایی ندارد.
با جرات می‌توان گفت که ایران و هند سرزمین‌هایی هستند که آنچه از هنر و حکمت در دنیا گران است از این‌ها نشات گرفته است. سرزمین‌هایی که‌گاه در طول تاریخ بر روی یکدیگر نیز تاثیر بسزایی گذاشته‌اند و غنای فرهنگی مردمان آن‌ها بخش بزرگی از مردم عالم را تحت تاثیر و سیطره خود داشته و دارد، اما در این میان اماکن و سرزمین‌هایی هستند که بخت میان مللی برایشان بیش از همه نیکو بوده است.
به عنوان مثال بلوچستان، جایی‌ست که به دلیل نزدیکی به هر دو (ایران و هند) از این غنای ذکر شده بهره جسته است. لیکن افسوس که به لحاظ موقعیت جغرافیایی و همینطور تاریخی محجور مانده. سرزمینی پررمز و راز با مردمی خونگرم. صبوری که در میان آن‌ها می‌توان یافت بی‌گمان ارمغانی است که در هیچ کجای این کره خاکی نمیابی اگر که بیاموزیش. گویا قصهٔ ایوب نبی، داستان زندگی یکایک آنانی است که در آنجا زیسته یا می‌زیند. برآنیم که در این نوشتار، هر چند خلاصه، به موسیقی بلوچی بپردازیم، چرا که گویی با تمام شئونات زندگی و تاریخ بلوچ سخت آمیخته است.
دکتر محمد علی احمدیان می‌گوید: بلوچ تعلق خاطر شدیدی به موسیقی دارد. با موسیقی متولد می‌شود و به هنگام مرگ نیز از آن جدایی ندارد. زیبا‌ترین احساس و عمیق‌ترین درد‌ها و شورانگیز‌ترین داستان‌های عشقی و حماسی را، نیمی به زبان گفتاری و نیمی به زبان موسیقی بیان می‌کند. آنجا که احساس به ژرفای دریا و غمی به عظمت صحرا در قالب جسمش به حرکت می‌آید. آنجا که زبان گفتاری‌اش از بیان فرو می‌ماند، با زبان موسیقی به فغان می‌آید. آنجا که از تشکر آمیخته با احترام و هیجان در برابر آفریدگاری که فرزند به وی عنایت کرده عاجز می‌شود به موسیقی روی می‌آورد. آنجا که غم از دست رفته‌ای بجانش چنگ می‌اندازد، سوزناک‌ترین مرثیه را، نه با زبان شعر بلکه با بیان موسیقی می‌سراید. حال آنکه موسیقی می‌سراید. حاصل آنکه موسیقی مقام خاصی در زندگی بلوچ یافته و با زندگی وی پیوندی عمیق خورده است.
موسیقی بلوچی یکی از غنی‌ترین موسیقی‌های نواحی ایران است. چنان که استاد شجریان در این باره گفته: موسیقی ایران زمین ترکیبی متنوع و غنی از مجموعه نغمه‌ها و آواهایی است که گوشه گوشه این دیار ساخته و پرداخته شده است و موسیقی بلوچ بی‌شک یکی از تاثیرگذار‌ترین موسیقی اقوام است.
همانطور که گفته شد به دلیل متاثر بودن از هند و ایران، به لحاظ ساختاری جایی مابین مقام و راگا قرار گرفته است. شاهد مثال این مدعا نیز می‌تواند این باشد که تمام ساختار‌ها و مقام‌های این موسیقی بر پایه مرکزیت نت شاهد بنا شده که این موضوع فقط در موسیقی هندی یافت می‌شود.
اگر بخواهیم موسیقی بلوچ را مورد تحقیق قرار بدهیم می‌بایست آن را از دو منظر “کلام و محتوا” و کاربرد ملودی “و” کاربرد، دسته بندی و تعریف کنیم. چرا که ممکن است از یک ملودی با کلام متفاوت و در شرایط متفاوتی استفاده شود. لذا در ادامه به تقسیم بندی بر اساس آنچه گفته شد خواهیم پرداخت. همچنین لازم به ذکر است این موسیقی به دلیل آمیختگی با لحظه لحظه زندگی مردم بلوچ دارای گستردگی و گوناگونی وسیعی است که نیازمند تحقیق و تفحصی جامع است.
موسیقی بلوچی از منظر محتوا و ملودی
موسیقی بلوچ را می‌توان به پنج نوع تقسیم کرد.
۱ – حماسی
این نوع از موسیقی همانند مشخصه اصلی موسیقی بومی ایران در واقع تاریخ نگاری هنری است. چرا که همانگونه که از اسمش پیداست بیانگر حماسه‌ها و داستان‌های پهلوانی بوپلوچ‌ها است. نکتهٔ جالب در این نوع، نوازندگی و خوانندگی یک پهلوان است. پهلوانی که همراه با مریدانش گروه یا بند موسیقی نیز دارند و در مراسم بزرگ یا مجالس بزرگان دعوت شده و می‌نوازند. در موسیقی حماسی بلوچ در هر قطعه‌ای که اجرا می‌شود هم شور دلاوری‌ها و هم مرثیهٔ ناکامی‌ها را می‌توان یکجا شنید. این کار چنان استادانه اجرا می‌شود که امکان ندارد کسی در مقابل آن بنشیند و متاثر از آن از زمان و مکان فارق نشود. گویی هر شنونده همراه با پهلوان داستان در تمامی کش و قوس ماجراهای قهرمان حضور فیزیکی داشته، چه بسا خوانندگی و نوازندگی یک پهلوان نیز بر این تاثیر می‌افزاید. سازهای مورد استفاده در موسیقی حماسی که به آن موسیقی پهلوانی هم گفته می‌شود تنبورگ (در اینجا ساز پهلوان) و قیچک است.
۲ _ موسیقی نعت و غزل
این موسیقی، در واقع موسیقی عرفانی بلوچستان است. نکته جالب در موسیقی بلوچ اینست که اگر موسیقی عرفانی می‌نوازند، عارفی آن را می‌نوازد. اگر موسیقی پهلوانی می‌نوازند، پهلوانی آن را می‌نوازد و الی آخر. این بدان معنیست که موسیقی در بلوچستان صرفا یک هنر نیست بلکه فرهنگ غنی است که در تمامی باور‌های مردم آن خطه به محکمی جای گرفته و به نوعی طریقتی است برای کمال. در موسیقی عرفانی اشعار بزرگان ادبیات ایران زمین مانند مولانا و حافظ و همچنین عرفای بومی مثل قلندر لعل شهباز و سید عبدالرئوف خوانده می‌شود. کاربرد این موسیقی در مراسمات مذهبی مانند میلاد ائمه است. از نوازندگان و خوانندگان مشهور این نوع موسیقی می‌توان مرشد محمد جان پیر آبادی را نام برد. سازهای مورد استفاده در نعت و غزل، رباب و تنبورک است.
۳ _ موسیقی گواتی
گواتی موسیقی درمان روح است. کاربرد آن برای کسانی است که از بیماری‌های روحی رنج می‌برند. این نوع از موسیقی در خطه جنوب ایران نیز مرسوم است. بعنوان مثال می‌توان این نوع کاربرد از موسیقی را در بوشهر، بندر عباس، جزیره قشم و جزیرهٔ هرمز جستجو کرد. گو اینکه مرحوم غلامحسن ساعدی نیز کتابی با نام “اهل هوا” در این زمینه نگاشته است. همچنین از مشاهیر موسیقی درمانی در جنوب ایران می‌توان به خالو عباس هرمزی (یکی از بزرگ‌ترین لیوا نوازان جهان) اشاره کرد. اما سازهای مورد استفاده در بلوچستان در گواتی با سازهای مورد استفاده در جنوب متفاوت است. بلوچ‌های بابا زار یا ماما زار برای تشخیص نوع بیماری از نواختن تنبورگ، قیچک و نی استفاده می‌کنند. اشعار مورد اسفاده در گواتی اغلب مدح خدا، رسول خدا و شیوخ هستند و همچنین دارای مقاماتی نظیر سیمرغ، قلندری، قلندر، یاهو، یا الا هو و …هستند.
۴ _ صوت و نازینک
هانی و شی مرید، بی‌بگر و گراناز، عزت و مهرک از جمله داستان‌های عاشقانه ایست که بلوچ‌ها در این نوع موسیقی شاد و شور انگیز با ساز خود به تصویر می‌کشند. این‌ها نمونه داستان‌های بومی آن منطقه است که همراه با تخیلات شاعرانه و هم‌گامی مفاهیم عاشقانه و شور جوانی در جشن‌ها و مراسم اعیاد با نام “صوت” به گوش جان می‌توان نیوش کرد. آنچه که به نظر می‌رسد اینست که در این نوع از موسیقی کلام از اهمیت بیشتری نسبت به ملودی برخوردار است.
نازینک نیز نوعی از موسیقی شاد است که در مراسم عروسی کاربرد دارد. اجرای این موسیقی از داخل خانه داماد و عروس شروع و اجرا می‌شود و تا شش شب ادامه دارد. جالب اینجاست که کلام مورد استفاده در خانه داماد و خانه عروس با هم متفاوت است. این نوازندگی و خوانندگی در تمامی مراحل جشن عروسی بنا به فراخور اعمال آن نواخته و تغییر می‌کند. بعنوان مثال آهنگ‌هایی که در راه خانه داماد تا خانه عروس می‌نوازند “لارطو” است اما آهنگ‌های نواخته شده در زمان استحمام داماد “هلو هالو” است.
۵ _ سپت یا سهت
این نوع موسیقی نوعی همخوانی جمعی است که زنان بلوچ نسبت به اجرای آن می‌پردازند. اینان که شاید مهارت و تخصصی در موسیقی ندارند از بدو تولد نوزادی، به مدت ۱۴ روز اجرا می‌کنند. در واقع هدف از این موسیقی سرگرم کردن زائو است. نکته جالب این که ابزار نوازندگی سپت زیورآلات زنان بلوچ است و متن اشعار ستایش خدا و رسول بزرگان در کنار آرزوی سلامتی برای نوزاد و زائو است. همچنین به آواهای زنان بلوچ “بانگه واز” می‌گویند.
در بخش بعدی به بیشتر به کاربرد موسیقی بلوچ در زندگی بلوچ‌ها خواهیم پرداخت.
مینا آتشی
منابع:
موسیقی در بلوچستان . دوره ۱۶، ش۱۸۲ (آذر ۵۶): ۵۷-۶۴
ظریف، هومن. “یک مرد، دو نی و یک جهان ملودی ناب”. روزنامه اطلاعات، ۲۵ شهریور ۱۳۸۶، شماره ۲۴۰۰۹، صفحه نخست ضمیمه
فصلنامه طاووس، شماره دهم
دانشنامه جهان اسلام؛ بلوچ و بلوچستان، قوم‌شناسی ۲
الفنبایتن، یوزف، بلوچی در راهنمای زبان ایرانی، جلد دوم
Library of Congress، country profile. Reteriveded December ۵، ۲۰۰۹
جاوید، هوشنگ، آشنایی با موسیقی نواحی، جلد ۱
درویشی، محمد رضا، موسیقی خلسه، ذکرهای مراسم گواتی بلوچستان
پورمندان، مهران، دایره المعارف موسیقی کهن ایران
منبع خبر : هنرآنلاین
